Sunday, March 30, 2008

गॅमा रे स्फोट

काही दिवसांपूर्वी एका बातमीने माझे लक्ष वेधून घेतले. ती बातमी होती भूतप किवा बूट्स ह्या तारका नक्षत्रा बद्दल. नासाच्या स्विफ्ट ह्या अवकाशयानाने ह्या तारकासमुहात सर्वात तेजस्वी गॅमा रे स्फोट झाल्याचे वृत्त दिले. ह्या घटनेचे नीमित्त साधून मी येथे गॅमा रे स्फोटांसंबंधी काही माहिती देत आहे. गॅमा रे स्फोट नक्की काय असतात ह्याबद्दल माहिती करून घेण्यापूर्वी गॅमा रे म्हणजे काय हे जाणून घेणे उपयोगी ठरेल.












प्रकाश हा लहरींचा बनलेला आहे. वरील चित्रात दाखवल्याप्रमाणे प्रकाशाला वेगवेगळ्या विभागांमधे वाटले आहे. चित्रामधे आपण हे सगळे विभाग बघू शकतो. जसेजसे आपण डावीकडून उजवीकडे जाऊ तसे प्रकाशाची उर्जा वाढत जाईल.
ह्या चित्रावरून आपण हे पण समजू शकतो की प्रकाशाची वारंवारता जशी वाढत जाते तशी त्याची उर्जा वाढत जाते.

गॅमा रेंची वारंवारता सर्वात जास्त आहे. आणि म्हणूनच त्यांची उर्जा सर्वात जास्त आहे. गॅमा रेंची वारंवारता ही साधारण १०^१८ हर्ट्झ इतकी असते. गॅमा रे स्फोट हे खगोल
शास्त्रामधील एक कोडे आहे. हे स्फोट कित्येक वेळा काही सेकंद ते काही दिवस ह्या अवधी पर्यंत बघता येतात. ह्या स्फोटांची उर्जा १०^५४ जूल्स इतकी जास्त असु शकते. जर आपण सूर्याला उर्जेमधे बदलले तर इतकी उर्जा मिळू शकते. ह्या स्फोटांतून इतकी प्रचंड उर्जा कशी निर्माण होते ह्याबद्दल काही तर्क लावण्यात आले आहेत. जेव्हा एखाद्या ताऱ्याचे कृष्णविवरात रुपांतर होते किंवा दोन न्युट्रॉन तारे एकमेकांवर आपटतात तेव्हा ह्या शक्तीशाली गॅमा रे स्फोटांचा जन्म होतो असे मानण्यात येते. अशा प्रक्रिया अवकाशात दुर्मिळ असतात आणि आपल्याला त्यांच्या मने ताऱ्यांच्या मृत्युबद्दल किंवा त्यांच्या आयुष्यातील विविध घडामोडींबद्दल महत्वाची माहिती मिळवता येते.

भूतप ह्या तारकासमुहात पहिला गेलेला हा गॅमा रे स्फोट म्हणूनच बातमीचा विषय ठरला आहे. हा एकमेव असा सर्वात शक्तिशाली गॅमा रे स्फोट आहे जो मानवी डोळ्यांनी बघितला गेला आहे. शस्त्रज्ञ मानतात की ह्या स्फोटातून निर्माण झालेला प्रकाश ७ अब्ज वर्षांपूर्वी निर्माण झाला होता।
आज विश्वाचे वय १४ अब्ज वर्षे आहे. म्हणजेच ह्या प्रकाशाने आपल्यापर्यंत पोहोचण्यासाठी विश्वाच्या वयाच्या अर्ध्या कालावधी इतका प्रवास केला आहे. नासाच्या वैज्ञानिकांच्या मते स्फ़ोट त्याच अंतरावर होणार्‍या साधारण स्फोटापेक्षा १० कोटी जास्त प्रखर होता. ह्या घटणेचा पुढे सखोल अभ्यास चालू आहे. स्विफ्ट ह्या अंतराळयानाने त्या दिवशी चार गॅमा रे स्फोट पहिले. एका दिवशी झालेले चार दुर्मिळ असे हे स्फोट खगोल शास्त्राच्या जगात एक चर्चेचा विषय बनला आहे।

अदृश्य मने